Ιστορία Αρχαιολογικά Μνημεία ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (330-1453) και ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (1453-1912)
Ο πύργος φτιάχτηκε ως παρατηρητήριο αφού από τα ψηλά παραθυράκια απο το νοτιά αγνάντευε τη θάλασσα, από τη δυτική πλευρά έβλεπε προς την Καλλονή και από τη Βόρεια προς την Αγιάσο. Στις κορυφές των βουνών Άσπρη Πέτρα και Πεθαμένοι υπήρχαν φύλακες οι οποίοι με δάδες ή με αλλά σήματα ειδοποιούσαν για κινδύνους από εχθρούς. Αυτό διαπιστώνεται και από την ονομασία που είχε η κορυφή Κάψαλος η οποία παλαιότερα λεγόταν Σήμαντρο. Έχει ύψος σήμερα 16 μέτρα αντί 27 που είχε. Το ύψος του πύργου ελαττώθηκε λόγο της μεγάλης επικινδυνότητας του, το 1830 επί Αντωνίου Μπόλικου και είναι τετράγωνου σχήματος με τοιχώματα ενός μέτρου. Είχε πολεμίστρες και καταπακτή η οποία οδηγούσε στην εκκλησίας της Αγίας Αικατερίνης (μετέπειτα τζαμί). Ο αείμνηστος ιερέας Ιωάννης Βαλάκος, ο οποίος κοιμήθηκε το 1968, έλεγε πως είχε κατέβει μέσα στη καταπακτή κατά την δεκαετία του 1920. Εσωτερικά σήμερα υπάρχουν τρία διαζώματα, με δυο υπέροχα τζάκια αραβικού τύπου. Επίσης υπάρχει εσωτερικά μέσα στα τοιχώματα πήλινο κανάλι ροής θέρμανσης και ύδρευσης.
Για τον πύργο του Αμπελικού (15ος -16ος αιώνας) διίστανται οι απόψεις ως προς το πότε ακριβώς κτίσθηκε. Άλλοι τον τοποθετούν στην εποχή των Γατελούζων δηλαδή (1355-1462) διότι οι Γατελούζοι έκαναν τέτοιου είδους πύργους παρατηρητήρια με στοά διαφυγής για να ελέγχουν τους πειρατές (είχε 27 μέτρα ύψος και έβλεπε ως τη θάλασσα) και για να έχουν ασφάλεια ειδικά στο εμπόριο μια που το Αμπελικό είχε οικονομική άνθηση τότε με καλό κρασί, τη ρητίνη κ.α.
Επικρατέστερη όμως θεωρείτε η άποψη ότι κτίστηκε κατά την έλευση των Τούρκων αφού έχει πολλά αρχιτεκτονικά στοιχειά αραβικού τύπου όπως οι καμάρες πάνω από τα παράθυρα και τα δύο τζάκια που υπάρχουν στα δύο διαζώματα. Οι Τούρκοι στην αρχή, σύμφωνα με την παράδοση, είχαν μέσα το χαρέμι και είναι γνωστό το ότι ένας Έλληνας πείραξε κάποια κοπέλα από το χαρέμι του αγά και εκείνη του πέταξε ένα κασκαβάλι[1] τυρί και τον σκότωσε. Στα χρόνια αυτά υπήρχε στο Πύργο αγάς, τούτο φαίνεται και από μια εικόνα του 1805 στη εκκλησία, δωρεά τούρκου αγά αλλά και τούρκος δικαστής ο καδής.
Τελευταία ο πύργος φέρεται να χρησιμοποιείται από τους Τούρκους ως φυλακή αφού το 1908 είχαν μέσα τον επονομαζόμενο Σινιόρο, ο οποίος δεν είχε πληρώσει τον απαιτούμενο φόρο και τότε μέσα στον πύργο έπλεξε με χάντρες ένα βραχιόλι και ένα πορτοφόλι τα οποία διασώζονται και αυτά στο μουσείο του χωριού .
Από το 1912 έως το 1989 λειτούργησε ως αποθήκη ελαίου της εκκλησίας.
Από το 1967 είναι διατηρητέο μνημείο.
Βρίσκεται πάνω σε βράχο στην ομώνυμη περιοχή μεταξύ Αμπελικού και Σταυρού σε δύσβατη περιοχή. Εκεί υπάρχουν ακόμη δύο βυζαντινοί τάφοι και λαξευμένοι σταυροί πάνω στο βράχο.
Η παράδοση λέει το εξής: «Κατά τα βυζαντινά χρόνια οι πειρατές κυνηγούσαν τρεις χριστιανές κοπέλες. Η μία κρύφτηκε στη Παναγία κρυπτή στο Παλαιοχώρι, η άλλη στη Παναγία Φανερωμένη στο ομώνυμο εξωκκλήσι του Σταυρού και η άλλη στην τοποθεσία αυτή στο Στρογγυλό μαζί με το παιδί της.» Πράγματι, ο ένας εκ των δύο τάφων είναι παιδικός.
Το παλαιότερο είναι χειροκίνητο και αποτελείται από μια μεγάλη πέτρινη στρογγυλή δεξαμενή την οποία δώρισε ο Ευστράτιος Ι.Καρλαγάνης και μια μυλόπετρα που βρέθηκε στη περιοχή του Αγίου Γεωργίου.
Δίπλα ακριβώς είναι το λιοτρίβι με τη συμμετοχή ζώου με μια κωνική μυλόπετρα που δώρισε ο Δημήτριος Σουλακέλλης από το Σταυρό.
Υπάρχει και το μηχανοκίνητο λιοτρίβι με πέτρα, που δώρισε ο Νικόλαος Βερβέρης από το παλιό του λιοτρίβι.
Σήμερα υπάρχει στο χωριό μόνο το παλιό ελαιοτριβείο του Ξενοφώντος Βαλάκου που λειτουργεί με πανιά, το οποίο εδώ και δεκαετίες είναι κλειστό.
Κατά την τουρκοκρατία ιδρύονται τρεις υδρόμυλοι 1) στην Αγία Παρασκευή όπου διασώζεται ένα κομμάτι του αύλακα, αλλά και ένα κομμάτι μυλόπετρας στο μουσείο μας, 2) του Νικολιά στην Περασιά, και 3) στο Βαρύ, όπου διασώζεται μεγάλο κομμάτι του αύλακα καθώς και της δεξαμενής.
Σήμερα διασώζονται τα θεμέλια του υδρόμυλου του Φράγκου στην τοποθεσία Αγία Μαρίνα, όπου με μεράκι ο Νικόλαος Βερβέρης σημερινός ιδιοκτήτης, θέλει να ξαναφτιάξει.
Του Μελιγωνίτη με ωραία τοξοειδή είσοδο στη περιοχή Μυλέλι.
Και τέλος στο Βαρύ όπου διασώζονται πολλά ερείπια και μεγάλο κομμάτι του αύλακα καθώς και της δεξαμενής.
