Ο Ναός του Αγίου Νικολάου Αμπελικού είναι τρίκλιτη βασιλική και είναι ο παλαιότερος Ναός της περιοχής. Ο χρόνος της ανέγερσής του σύμφωνα με τον συγγραφέα του βιβλίου «Αμπελικό Λέσβου» Διδάσκαλο Ευστάθιο Βαλάκο προσδιορίζεται στις αρχές του 18ου αιώνα, περί το 1710-1720. Δεδομένου ότι από το 1700 και έπειτα άρχισαν να εκδίδονται σουλτανικά φιρμάνια, δηλαδή οικοδομική άδεια, πράγμα που είχε και ό ναός τού Αγίου Νικολάου. Κυρίως όμως ο προσδιορισμός αυτός τεκμηριώνεται από έγγραφα που επιδεικνύουν την περίοδο αύτη την ενορία ως ενορία Αγίου Νικολάου Αμπελικού, καθώς και η επιγραφή πού βρίσκεται στην κεντρική είσοδο του Ναού όπου αναφέρει την ανοικοδόμηση (δηλαδή το ξαναχτίσιμο) τού Ναού άλλα τονίζει και τον δωρητή της περίτεχνης κεντρικής εισόδου τού Ναού. Συνεπάγεται ότι για να ανακαινίσουν το Ναό βεβαίως και θα περάσουν 70-80 χρονιά ίσως και πολύ περισσότερα.

Μια άλλη όμως άποψη είναι ότι ό Ναός του Αγίου Νικολάου χτίστηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ξαναχτίστηκε αρχές του 1710-1730 και ανακατασκευάστηκε η στέγη και η κεντρική θύρα το 1805 στις 20η Αυγούστου επειδή είχε καταστραφεί από πυρκαγιά. Η άποψη αύτη πιστεύουμε είναι η σωστότερη διότι το κάτω μέρος του χτισίματος του Ναού είναι ίδιο με το χτίσιμο του πύργου (15ο-16ο) αιώνα. Τα παράθυρα αποτελούνταν από τέσσερα ίδια σοβελίκια1, όπου το 1805 η θύρα και τα παράθυρα μετατράπηκαν σε τοξοειδείς καμάρες βυζαντινού ρυθμού, οι δε πέτρες της παλιάς θύρας διασώζονται μέχρι σήμερα. Ακόμη το ότι στην εκκλησία το 1805 φτιάχτηκε μόνο η θύρα, τα καλκάνια2 και ο εσωτερικός διάκοσμος, το πιστοποιεί τρανότατα το πελέκισμα που φαίνεται ακόμη και τώρα, για να μπορέσουν να προσαρμόσουν την κεντρική θύρα το 1805. Επίσης αυτό αποδεικνύει και μια πολύ αξιόλογη εικόνα τέμπλου του Αγίου Νικολάου 15ου-16ου αιώνα.

Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι το 1805 έγινε σπουδαίος αρχιτεκτονικός διάκοσμος. Τούτο αναφέρεται στο βιβλίο του Ι.Δ. Κόντη «Λεσβιακό πολύπτυχο» όπου γράψει ότι η λυρικότερη βασιλική του νησιού είναι ή εκκλησία της Βρίσας, μετά ακολουθεί η εκκλησία του αγίου Νικολάου Αμπελικού στον ίδιο ρυθμό και στην ίδια αρχιτεκτονική. Όμως το 1956 - 1965 ξαναφτιάχνεται όλη η στέγη και ο εσωτερικός διάκοσμος, η δε εκκλησία χάνει το παλιό αυθεντικό της πρόσωπο (λεσβιακό πολύπτυχο ταβάνι όπως της Ζωοδόχου Πηγής της Βρίσας καθώς και το πέτρινο ωραίο πάτωμα...). Το 1999 αγιογραφείται όλος ο ναός από τον αείμνηστο αγιογράφο Αλέξανδρο Σμοίλη.

[1] σοβελίκι: στενός ορθογώνιος μονόλιθος

[2] καλκάνι: το τρίγωνο της στέγης (αρχιτεκτ.) [τουρκικά: kalkan]